به گزارش آتیه نیوز، محمد عارف، عضو هیئت علمی و دانشیار انسان‌شناسی هنر دانشگاه، نویسنده کتاب «نمادها و نشانه‌ها در ادبیات نمایشی»، به بررسی جامع و عمیق نمادها و نشانه‌ها در فرهنگ ایرانی و کاربرد آن‌ها در هنرهای مختلف از جمله تئاتر، سینما، هنرهای تجسمی و موسیقی پرداخته است. این کتاب در ۵ فصل و نتیجه سال‌ها پژوهش و نگارش وی در زمینه نمادشناسی و سیما / شمایل‌نگاری برای هنرمندان، پژوهشگران و دانشگاهیان در قلمرو رشته / گرایش‌های انسان‌شناسی هنر، به ویژه در سینما و تئاتر است. عارف در این اثر جامع، به موضوعاتی چون آیکونولوژی، تفاوت‌های نماد، نشانه، و تمثیل به منظور ریشه‌شناسی فرهنگی و تاریخی نمادها در ده‌ها اثر مشهور تولیدشده سینمایی و تئاتری و تجسمی ایران پرداخته است. همچنین، این کتاب به‌عنوان یک مرجع علمی و دانشنامه‌ای جامع در حوزه نمادشناسی، به معرفی منابع و مراجع بین‌المللی مرتبط با این حوزه پرداخته و با بررسی کارکردگرایانه نمادها در هنرهای مختلف، راهکارهای جهانی را برای برقراری ارتباط مؤثر نمادسازان ایرانی با دنیای معاصر ارائه می‌دهد.

دست‌آوردهای منتشر شده محمد عارف در زمینه انسان / مردم‌شناسی هنر، ۱۶ کتاب است که غالباً به چاپ‌های پنجم رسیده و مانند «مزارشریف»، برگزیده جشنواره نمایشنامه‌نویسی اقتباسی ملی ایران و همچنین نامزد دریافت جایزه کتاب سال ایران شده است.

در همین رابطه گفت‌وگویی با وی انجام شده که به شرح زیر است؛

- کمبود تحقیقات نمادشناسی در ایران چه تأثیری بر آثار هنری و ادبی ایران گذاشته است؟

کمبود این تحقیقات موجب شده که هنرمندان و پژوهشگران نتوانند به‌طور کامل از مفاهیم و قدرت نمادها در آثار خود استفاده کنند. در نتیجه، آثار هنری ایرانی در سطح جهانی کمتر شناخته می‌شوند و ارتباط فرهنگی ایران با جهان محدود به جمعیت‌نگاری سطحی شده است. شواهد نشان می‌دهد که سینمای فعلی ایران نماینده فرهنگ و تمدن ایران نیست. این کمبود همچنین باعث شده که برخی آثار هنری فاقد عمق فرهنگی و معنای دقیق مردم‌نگارانه باشند و تنها بر اساس ظاهر و شاید جنبه‌هایی از زیبایی‌شناسی دیداری به نمایش درآیند. اگر حوزه نمادشناسی به‌طور جدی‌تر مورد توجه نظریه شناسان، منتقدان و هنرمندان قرار گیرد، می‌تواند به غنای آثار هنری ایرانی کمک کند و به عنوان پیام‌رسان‌های مدنی، آثار هنری ایرانیان را به یک زبان بین‌المللی قدرتمند تبدیل کند.

- چرا هنرمندان سینما و تئاتر از نمادها به‌درستی استفاده نمی‌کنند؟

دو دلیل عمده وجود دارد. یکی از دلایل اصلی این است که بسیاری از هنرمندان سینما و تئاتر نسبت به تاریخچه و معنای عمیق نمادها و نشانه‌ها آگاهی ندارند و در نتیجه از آن‌ها به‌طور سطحی و بی‌معنا استفاده می‌کنند. در برخی موارد، ممکن است نمادها تنها برای جذابیت دیداری به کار روند و عمق فرهنگی آن‌ها نه تنها در جهان، بلکه در ایران هم نادیده گرفته شود. دلیل دوم این است که، ترجمه‌ها یک‌دست نیست و برابرنهادها به درستی بر عناصر نمادین نمی‌نشینند. ناگزیر هر هنرمند به سلیقه خود به هر عنصری نماد می‌گوید و باید مخاطب هم بپذیرید. در حالیکه نماد شخصی و سلیقه‌ای و خصوصی نیست. نمادها دارای بار مفهومی در ادبیات کهن ایران و جهان هستند. مترجمان و نویسندگان قلمرو نمادشناسی، باید به یک پاسخ متقن و عالمانه در باره هر اثر نمادین یا رمزگرا برسند بعد به انتشار دیدگاه خود بپردازند. بالف بر سی کتاب در این زمینه ترجمه و تالیف شده اما هیچیک مانند هم معنا نکرده اند. عدم آموزش کافی و پژوهش در این زمینه، سبب می‌شود که هنرمندان از نمادها به‌عنوان ابزاری برای جلوه‌های ظاهری استفاده کنند و این می‌تواند منجر به تفاسیر سطحی و نادرست از آثار هنری شود.

- چه موانعی در طول پنج سال تحقیق برای تکمیل این کتاب وجود داشت؟

یکی از بزرگ‌ترین موانع، کمبود منابع دقیق و معتبر در این زمینه بود که تحقیقات را دشوار می‌کرد. تشتت آرای مترجمان و مولفان راه را بر پژوهش و نگارش در زمینه رمزگان‌شناسی می‌بندد. همچنین، در طول این مدت نیاز به تحلیل دقیق و بررسی تطبیقی آثار هنری و اسطوره‌ها وجود داشت که زمان زیادی را طلب می‌کرد. علاوه بر این، یافتن ارتباطات فرهنگی و معنایی میان نمادها و آثار مختلف نیز چالشی دیگر بود. اما از آنجا که این پروژه برای من اهمیت زیادی داشت، در تبادل اندیشه با همکاران دانشگاهی و برابرنهادسازان این حوزه، توانستم بر این موانع غلبه کنم و کتاب را با وسواس لازم تکمیل کنم.

- چطور نمادها می‌توانند به هنرمندان ایرانی کمک کنند تا با جهان ارتباط برقرار کنند؟

استفاده از نمادهای ایرانی در آثار هنری می‌تواند به جهانی شدن هنر ایران کمک کند. این نمادها نه تنها به آثار هنری ایران هویت می‌دهند، بلکه موجب می‌شوند که مخاطبان جهانی بتوانند به راحتی با فرهنگ ایرانی ارتباط برقرار کنند. این نمادها اگر درست به کار گرفته شوند، می‌توانند یک زبان مشترک میان فرهنگ‌ها را ایجاد کنند که از طریق آن ایرانیان بتوانند مفاهیم و ارزش‌های فرهنگی خود را به درستی به جهان معرفی کنند. همچنین، با توجه به ریشه‌های عمیق تاریخی و معنایی این نمادها، استفاده درست از آن‌ها می‌تواند باعث افزایش ارزش و شناخت آثار هنری ایرانی در سطح جهان شود. ایران، کشوری هفت‌هزارساله با سی قوم بزرگ و بایدها – نبایدهایی در ارتباط با مفهوم رمزآگین هستی‌شناسی و طبیعت نگاری، به بازآفرینی فرهنگ مردم بپردازد و جهان منتظر دیدن و شنیدن کدهای فرهنگی ایران در آثار هنری است. کما اینکه در این سه دهه اروین پانوفسکی با نظریه‌هایی ارزشمند در زمینه آیکونولوژی وارد جوامع دانشگاهی و اندکی هم در جوامع هنری ایران شده است در حالیکه شواهد نشان می‌دهد که آیکون در ایران سابقه‌ای چهارهزارساله دارد.

- چه تفاوت‌هایی میان آیکونولوژی و آیکونوگرافی وجود دارد؟

در این کتاب کوشش شده است که از ریشه‌شناسی واژه آیکون، تا معرفی چندین آیکون تاریخی اسطوره ای ایران و سپس بازشناسی درست آیکونولوژی بحث و مصداق و تبیین روی دهد. آیکونولوژی به مطالعه و تفسیر معنا و پیام‌های نهفته در تصاویر و نمادها می‌پردازد و بیشتر بر بُعد معنایی و فرهنگی تصاویر تأکید دارد. این شاخه از نمادشناسی به دنبال بررسی ارتباطات فرهنگی و اجتماعی موجود در یک تصویر است. در حالیکه، آیکونوگرافی از دو واژه ترکیبی آیکون به معنی «سیما / شمایل» و گرافی به معنی «نگاری» ترکیب یافته است. در حقیقت، آیکونوگراف به هنرمند هنرهای تجسمی یا طراح اثر می‌گویند ولی آیکونولوژی به تفسیرکننده اثر باید گفت.

- چرا برخی هنرمندان بدون آگاهی از معنا و پیشینه نمادها از آن‌ها استفاده می‌کنند؟

این مسئله به عدم آموزش و آگاهی کافی در مورد نمادشناسی برمی‌گردد. بسیاری از هنرمندان ممکن است در طول تحصیلات خود به‌طور جامع در این زمینه آموزش نبینند و از آنجا که نمادها نقش‌های پیچیده‌تری دارند، ممکن است بدون آگاهی از ابعاد معنایی و فرهنگی آن‌ها از آن‌ها استفاده نادرست کنند. حتی اغلب استفاده‌کنندگان رمزگان‌ها، تفاوت نماد با نشانه و یا با تمثیل و آیکون را نمی‌دانند و هر عنوانی باب میل خودشان بود به کار می‌برند. در برخی موارد، هنرمندان ممکن است تنها از جذابیت ظاهری نمادها بهره ببرند و آن‌ها را صرفاً به‌عنوان ابزاری برای تزئین یا زیباسازی اثر خود به کار گیرند. این استفاده سطحی از نمادها هم مخاطب را سرگردان می‌کنند و هم به کاهش تأثیر فرهنگی و هنری اثر منجر شود.

- توضیح اعداد خاص در تفسیر آثار هنری چه تأثیری دارد؟

اعداد خاص در بسیاری از فرهنگ‌ها و هنرها معنای عمیقی دارند و می‌توانند به‌عنوان نمادهایی از مفاهیم متافیزیکی، دینی یا فرهنگی استفاده شوند. توضیح و تفسیر این اعداد به مخاطب کمک می‌کند تا بعد معنایی و تاریخی آن‌ها را درک کند. برای مثال، عدد چهل در بسیاری از فرهنگ‌ها نماد پختگی، رسیدن، کمال یا تکامل است و در آثار هنری استفاده از این عدد می‌تواند معنای خاصی به اثر بدهد. اعداد سه، هفت، دوازده، چهار، یک، دو، سیزده، شش، چهارده، و مانند اینها یک عدد معمولی نیستند. چنانچه به درستی به کار گرفته شوند و با مخاطب در حکم قرارداد عقد شود زبان مشترک به جریان می‌افتد و کارکردهای نمادین اثر را جهان‌شمول می‌کند. آگاهی از چنین نمادهایی می‌تواند موجب درک عمیق‌تر آثار هنری شود و به مخاطب کمک کند تا لایه‌های پنهان پیام‌های فرهنگی و معنایی را در آثار هنری کشف کند.

- چگونه نمادهایی مانند کلاغ و درخت باید در آثار هنری به کار روند؟

نمادهایی مانند کلاغ و درخت در فرهنگ ایرانی و جهانی معنای خاصی دارند. برای استفاده درست از این نمادها، هنرمند باید از آگاهی فرهنگی و تاریخی لازم نسبت به فرهنگ مردم برخوردار باشد. انسان / مردم‌شناسی رکن اساسی هر اثر هنری است. برای مثال، درخت در بسیاری از فرهنگ‌ها نماد زندگی، رشد و پایداری و کلاغ چون با اسطوره میترا وارد فرهنگ مردم ایران شده است نماد نور و دوستی و پیمان عشق است. جغد می‌تواند نماد ویرانی، مرگ یا پیشگویی باشد. بنابراین، هنرمند باید با دقت این نمادها را انتخاب کرده و در سیاق مناسب از آن‌ها بهره‌برداری کند. استفاده نادرست یا سطحی از این نمادها می‌تواند پیام اصلی و عمیق آن‌ها را از بین ببرد و اثر هنری را از عمق فرهنگی تهی کند. بالغ بر صد و چهل عنصر نمادین، نشانه‌ای و تمثیلی ایرانیان باستان، در قلمرو حیوان‌ها، پرندگان، اعداد، رنگ‌ها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، و فولکلور ایران در گذار پنجم این کتاب برای تولیدکنندگان هنر گنجانده شده است.

- نماد حلقه در هنر ایرانی چه تأثیری دارد؟

حلقه به‌عنوان نماد پایداری، وحدت و اتصال در بسیاری از فرهنگ‌ها و اسطوره‌ها وجود دارد. در هنر ایرانی، این نماد می‌تواند نشان‌دهنده پیوستگی و ارتباط میان زمان، آسمان و انسان‌ها باشد. همچنین، حلقه می‌تواند نمادی از قدرت و تداوم و شهریاری باشد، که در بسیاری از آثار هنری ایرانی به‌عنوان نشانه‌ای از انسجام فرهنگی و تاریخی به کار رفته است. دایره، نماد آسمان است و رنگ آن آبی است. دایره از حلقه برگرفته که نماد شهریاری و فرود مهر و دوستی با رویکرد اساطیری میتراشناسی است که به مرور زمان به انگشتر ازدواج درآمده است. در هنر معاصر ایران، استفاده از حلقه می‌تواند به‌عنوان ابزاری نمادین برای نشان دادن دوستی، وفاداری و ارتباط میان اجزای مختلف در یک اثر هنری یا در سطح جامعه مورد توجه قرار گیرد.

- ترجمه کتاب به زبان‌های دیگر چه تأثیری بر معرفی فرهنگ ایرانی خواهد داشت؟

ترجمه این کتاب به زبان‌های دیگر می‌تواند به معرفی عمیق‌تر فرهنگ ایرانی در سطح جهانی کمک کند. این کتاب با پرداختن به نمادها و نشانه‌های فرهنگی ایران، می‌تواند دریچه‌ای برای درک بهتر هنر ایرانی برای مخاطبان بین‌المللی باشد. همچنین، ترجمه این کتاب می‌تواند به تقویت ارتباطات فرهنگی میان ایران و سایر کشورها کمک کرده و موجب شود که هنرمندان ایرانی در سطح جهانی شناخته‌تر شوند. معرفی این مفاهیم فرهنگی به زبان‌های مختلف می‌تواند به گسترش تبادل فرهنگی و هنری بین ملت‌ها کمک کند و فهم متقابل را در زمینه رمزگان‌های هنری تقویت نماید.

- این کتاب چه نقشی در آموزش دانشگاهی خواهد داشت؟

در حقیقت یکی از عمده دلایل پژوهش و نگارش این کتاب دغدغه سی‌ساله من از دوران دانشجویی تا اکنون که عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه هستم همین بوده است. ضمن اینکه درسی تخصصی با عنوان «نمادها و نشانه ها» در هر سه مقطع دکتری و ارشد و کارشناسی هنرها و پژوهش هنر در سرفصل دروس دانشگاهی ایران و جهان ثبت شده است. این کتاب می‌تواند به‌عنوان یک مرجع علمی در حوزه نمادشناسی و انسانشناسی هنر ایرانی در دانشگاه‌ها استفاده شود. با ارائه تحقیقات و تحلیل‌های دقیق در مورد نمادها و نشانه‌ها، این کتاب می‌تواند به دانشجویان کمک کند تا درک بهتری از مفاهیم فرهنگی و معنایی در آثار هنری ایرانی پیدا کنند. همچنین، می‌تواند به محققان و پژوهشگران در جهت گسترش مطالعات خود در این زمینه راهنمایی کند. این کتاب نه تنها به تدریس مفاهیم نمادشناسی، نشانه‌شناسی، تمثیل‌شناسی و آیکون‌شناسی کمک می‌کند، بلکه به کنشگران و مقاله‌نویسان و دانشجویان هفت هنر ایران این امکان را می‌دهد که روش‌های پژوهشی دقیق‌تری را برای تحلیل آثار هنری به‌کار گیرند.

- معرفی نمادشناسان برجسته چه کمکی به پژوهشگران خواهد کرد؟

معرفی نمادشناسان برجسته در این کتاب، باعث می‌شود که تمامی علاقه‌مندان، پژوهشگران و نویسندگان ایرانی این امکان را داشته باشند که با آنان در ارتباط باشند و با آثار و نظریات پیشگامان این حوزه آشنا شوند و از آن‌ها به‌عنوان منابع الهام و مرجع استفاده کنند. آشنایی با پژوهشگران برجسته جهان، کنفرانس‌های بین‌المللی، سایت‌ها و انجمن‌های نمادشناسی جهان می‌تواند به گسترش دامنه تحقیقات نمادشناسی ایرانیان کمک کند و پژوهشگران را به انجام مطالعات جدید و نوآورانه ترغیب نماید. علاوه بر این، آشنایی با روش‌ها و رویکردهای مختلف نمادشناسی می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا دیدگاه‌های گوناگون را در تحلیل آثار هنری در نظر بگیرند و تحقیقات خود را از زاویه‌های جدیدی پیگیری کنند.